भारत–पाकिस्तान युद्ध २०२५: ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, हालको स्थिति, र विश्व बजारमा पर्ने प्रभाव

भारत र पाकिस्तानबीचको द्वन्द्व फेरि चर्किएको छ। २०२५ को अप्रिलमा कश्मीरको पहलगाममा भएको आक्रमणपछि दुबै परमाणु शक्ति सम्पन्न मुलुकहरू युद्घको संघारमा पुगेका छन्। यसले न केवल दक्षिण एशियामा अशान्ति ल्याएको छ, तर विश्व अर्थतन्त्रमा पनि ठूलो प्रभाव पारिरहेको छ।

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि: सन् १९४७ को विभाजनदेखि वर्तमानसम्म

भारत–पाकिस्तानबीचको वैमनस्यको जरो सन् १९४७ मा बेलायती भारतको विभाजनसँगै जोडिएको छ। विभाजनपछि जम्मु–कश्मीरको विवादित राज्यले तनावको बीउ रोप्यो। भारतमा विलय भएको यो मुस्लिम बहुल क्षेत्रमाथि पाकिस्तानले दाबी गर्दै आएको छ, जसले गर्दा दशकौँदेखि द्वन्द्व जारी छ।

युद्घको समयरेखा:

• १९४७–४८: पहिलो भारत–पाकिस्तान युद्घ, जम्मु–कश्मीरमा नियन्त्रणको लागि। युद्धको अन्त्यमा Line of Control (LoC) कायम गरियो।

• १९६५: पाकिस्तानले Operation Gibraltar मार्फत कश्मीरमा गुप्त आक्रमण गर्‍यो, भारतले जवाफी कारबाही गर्‍यो। युद्ध युद्धविराममा टुङ्गियो।

• १९७१: बंगलादेश मुक्ति आन्दोलनका क्रममा भारतले हस्तक्षेप गर्‍यो। युद्धपछि बंगलादेश स्वतन्त्र राष्ट्र बन्न सफल भयो।

• १९९९: कारगिल युद्ध, पाकिस्तानी सैनिक तथा आतंकवादीहरूले कारगिल क्षेत्रमा कब्जा जमाए, भारतले कडा कारबाही गर्दै क्षेत्र पुनः आफ्नो नियन्त्रणमा ल्यायो।

कश्मीर: विवादको केन्द्रबिन्दु

कश्मीर आज पनि दुई भागमा विभाजित छ:

• भारतको नियन्त्रणमा: जम्मु, कश्मीर उपत्यका, र लद्दाख।

• पाकिस्तानको नियन्त्रणमा: गिलगित–बल्तिस्तान र आजाद कश्मीर।

यो क्षेत्र नै भारत–पाकिस्तानबीचको द्वन्द्वको मुटु हो, जहाँ बारम्बार आतङ्कवादी आक्रमण र सीमा मुठभेड भइरहन्छ।

पहलगाम आक्रमण: २२ अप्रिल २०२५

२२ अप्रिल २०२५ मा भारतीय–नियन्त्रित कश्मीरको पहलगाममा पर्यटकहरूमाथि आतंकवादी आक्रमण भयो, जसमा २६ निर्दोष नागरिकहरू मारिए। भारतले पाकिस्तानलाई आतङ्कवादी समूहको समर्थन गरेको आरोप लगायो।

पाकिस्तानले आरोप अस्वीकार गर्दै न्यायिक छानबिनको माग गर्‍यो। चीनले पनि पाकिस्तानको आग्रहलाई समर्थन गर्दै द्वन्द्वको समाधान वार्तामार्फत हुनुपर्ने बताएको छ।

भारतको जवाफ: “अपरेशन सिन्दूर”

७ मे २०२५ मा भारतले अपरेशन सिन्दूर संचालन गर्दै पाकिस्तानको नियन्त्रणमा रहेका क्षेत्रहरूमा हवाई तथा ड्रोन आक्रमण गर्‍यो। भारतका अनुसार ती स्थानहरू आतंकवादी प्रशिक्षण शिविर थिए।

तर पाकिस्तानले ती स्थानहरू नागरिक क्षेत्र भएको बताउँदै आक्रमणको निन्दा गर्‍यो। दुबै देशले सेना तयारी अवस्थामा राखेका छन्, र सीमा क्षेत्रमा तनाव चरममा पुगेको छ।

विश्व बजारमा प्रभाव

१. वित्तीय बजार अस्थिरता

• भारत र पाकिस्तान दुबै देशको शेयर बजारमा भारी गिरावट।

• रूपैयाँ र पाकिस्तानी रूपियाँ दुवै कमजोर।

• सुन, डलर जस्ता सुरक्षित लगानीतर्फ लगानीकर्ताको आकर्षण।

२. ऊर्जा र व्यापार

• युद्घले हिन्द महासागरको व्यापारिक मार्गहरूमा असर पुर्याउन सक्छ।

• बीमा दरहरू बढ्ने सम्भावना।

• खाडी मुलुकहरूबाट आउने इन्धन आपूर्तिमा अवरोध आउन सक्ने।

३. आपूर्ति श्रृंखला र लगानी

• भारतको आईटी, औषधि र वस्त्र उद्योगमा असर।

• बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूले दक्षिण एशियाली बजारमा जोखिम मूल्याङ्कन गर्दैछन्।

• विदेशी लगानीमा गिरावट आउन सक्ने।

४. पाकिस्तानको अर्थतन्त्र थप संकटमा

• पाकिस्तान पहिले नै आर्थिक संकटमा छ—मुद्रास्फीति, विदेशी ऋण, र राजनीतिक अस्थिरता।

• युद्घले IMF वा चीनबाट थप आर्थिक सहायताको आवश्यकता बढाउनेछ।

चीनको रणनीति: सन्तुलनको खेल

परम्परागत रूपमा पाकिस्तानको समर्थन गर्दै आएको चीनले यसपटक न्युट्रल नीति अख्तियार गरेको छ। चीनले सन्तुलित दृष्टिकोण राख्दै भन्यो:

“भारत र पाकिस्तान दुवैको दीर्घकालीन हितका लागि शान्ति कायम राख्नुपर्छ। द्वन्द्वले क्षेत्रीय स्थायित्वमा असर पुर्याउँछ।”

चीनलाई भारतसँगको महत्वपूर्ण व्यापार, ताइवान र दक्षिण चीन सागरमा अन्य तनावहरू, र CPEC सुरक्षा प्राथमिक छन्। त्यसैले, चीन कूटनीतिक समर्थनमा सीमित रहँदैछ।

साँच्चै, हालको भारत–पाकिस्तान तनावमाथि पश्चिमी सञ्चारमाध्यमहरू विशेष ध्यान दिँदै छन्, र धेरैले यसलाई Cold War-style proxy conflict को रूपमा व्याख्या गर्न थालेका छन् — जहाँ चीनले पाकिस्तानलाई, र पश्चिमले (विशेष गरी अमेरिका र युरोपेली संघले) भारतलाई परोक्ष समर्थन गर्दै द्वन्द्वलाई ‘नियन्त्रित तर खतरनाक’ बनाइरहेका छन्।

चीनको रणनीति: छायाँमा बसेर प्रभाव जमाउने?

चीन सधैं पाकिस्तानको रणनीतिक साझेदार रहिआएको छ — चाहे त्यो आर्थिक होस् (जस्तै China-Pakistan Economic Corridor) वा सैन्य सहयोग (हथियार, ड्रोन, र तालिम)। हालैका दिनहरूमा पाकिस्तानको कमजोर अर्थतन्त्रलाई समर्थन गर्न चीनले ऋण पुनर्संरचना, लगानी, र राजनीतिक समर्थन दिइरहेको छ।

हालको तनावमा पनि चीनले “निष्पक्ष छानबिन”को समर्थन गर्दै पाकिस्तानको पक्षमा उभिएको देखिन्छ। तर सिधा हस्तक्षेप नगरी, चीन soft power र geopolitical leverage प्रयोग गर्दैछ — जुन रणनीति शीतयुद्धको समयमा अमेरिकाले धेरै ठाउँमा प्रयोग गरेको शैलीसँग मिल्दोजुल्दो छ।

पश्चिमी देशहरू र भारत: प्राकृतिक गठबन्धन?

भारत र अमेरिका बीच रक्षा सम्झौताहरू, प्रविधि हस्तान्तरण, र सामुद्रिक सुरक्षा सहयोग पछिल्ला दशकमा तीव्र बनेका छन्। Quad (भारत, अमेरिका, जापान, अष्ट्रेलिया) जस्ता समूहहरूले भारतलाई एक रणनीतिक साझेदारको रूपमा अगाडि ल्याएका छन् — खासगरी चीनको प्रभुत्व रोक्न।

युद्धको सन्दर्भमा, पश्चिमी देशहरूले भारतको आत्मरक्षा अधिकारलाई समर्थन गरेका छन्, यद्यपि पूर्ण युद्धको विरोधमा छन्। यो सन्तुलन पनि शीतयुद्धकै शैलीमा ‘साझेदारलाई समर्थन, तर प्रत्यक्ष युद्ध टार्ने’ नीति जस्तै देखिन्छ।

Cold War 2.0 को संकेतहरू?

• चीन–पाकिस्तान मिलन vs भारत–पश्चिम गठजोड

• सूचना युद्ध: पश्चिमी मिडिया र चीनको सरकारी मिडिया फरक–फरक आख्यान प्रस्तुत गर्दैछन्।

• प्रोक्सी रणनीति: एक-अर्कालाई कमजोर बनाउने प्रयास, तर सिधा युद्धमा नगई।

तर फरक पनि छ…

तर, शीतयुद्धको बेला अमेरिका–सोवियत संघको जस्तो द्विध्रुवीय विश्व आज छैन। भारत पनि स्वतन्त्र विदेश नीति (strategic autonomy) अपनाउने देश हो। चीन भारतसँगको व्यापार (१०० अर्ब डलरभन्दा बढी) कटौती गर्न चाहँदैन। साथै, परमाणु हतियार भएका दुई देशबीचको युद्ध आजको युगमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायका लागि धेरै महँगो हुनेछ।

निष्कर्ष: दक्षिण एशियाली युद्ध, विश्वव्यापी असर

भारत–पाकिस्तान द्वन्द्व केवल दुई देशको मामिला होइन। यो युद्धले अन्तर्राष्ट्रिय बजार, ऊर्जा, लगानी, र आपूर्ति श्रृंखलामा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ। यदि हालको तनावले पूर्ण युद्धको रूप लियो भने, त्यसको प्रत्यक्ष असर विश्व अर्थतन्त्रमा पर्नेछ।

यति घनिष्ठ विश्वमा एक ठाउँको गोली चल्दा अर्को ठाउँमा व्यापार बन्द हुन्छ। त्यसैले, अबको आवश्यकता हो – कूटनीतिक सक्रियता, संयमता, र न्यायिक समाधान।